Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τις δυσκολίες ενός ατόμου με αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας. Αφού δούμε τι είναι η διαταραχή αυτή καθώς και τα κριτήρια διάγνωσής της, θα συνθέσουμε τον χάρτη κατανόησης της σύμφωνα με την γνωσιακή συμπεριφορική προσέγγιση. Ερωτήματα στα οποία θα απαντήσουμε είναι τα εξής: τι σκέφτονται τα άτομα αυτά για τον εαυτό τους και τους άλλους, πως μπορεί να βοηθήσει η φαρμακευτική αγωγή και η ψυχοθεραπεία τα άτομα αυτά;
Τι είναι η αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας;
Η αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας (ΑΔΠ) ανήκει σύμφωνα με το διαγνωστικό εγχειρίδιο DSM-V (APA, 2013) στην τρίτη κατηγορία των διαταραχών προσωπικότητας η οποία περιλαμβάνει προσωπικότητες «αγχωμένες, φοβισμένες». Η ΑΔΠ φορά σε ένα πρότυπο συμπεριφοράς το οποίο παρουσιάζει έντονα κοινωνική αναστολή, υπερευαισθησία στην αρνητική αξιολόγηση και την κριτική ενώ παράλληλα το άτομο αισθάνεται ανίκανο και ανεπαρκές σε ποικίλα πλαίσια.
Ποιες είναι οι δυσκολίες των ατόμων με ΑΔΠ;
Το άγχος των ατόμων με ΑΔΠ επικεντρώνεται κατά βάση στην κοινωνική συναναστροφή. Επειδή είναι υπερευαίσθητα στην απόρριψη φοβούνται να αρχίσουν κάποια σχέση ή κάτι άλλο νέο καθώς υποθέτουν ότι όταν οι άλλοι τους γνωρίσουν πραγματικά θα τους διώξουν από κοντά τους. Στην πραγματικότητα τα άτομα με ΑΔΠ έχουν έντονη επιθυμία για αποδοχή και αγάπη. Είναι απογοητευμένα επειδή καταλήγουν να μένουν μόνα τους και επειδή δυσκολεύονται να συναναστρέφονται άνετα με τους άλλους. Νιώθουν ανεπαρκή, είναι ντροπαλά, έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυτοπεποίθηση και εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και φοβούνται να μιλήσουν για να μην τα κοροϊδέψουν.
Ποια είναι τα ποσοστά εμφάνισης της ΑΔΠ;
Το ποσοστό εμφάνισης της αποφευκτικής διαταραχής προσωπικότητας στο γενικό πληθυσμό κυμαίνεται στο 1-2% με παρόμοια ποσοστά εμφάνισης και στα δύο φύλα. Ακόμη η ΑΔΠ αποτελεί το 10-20% του συνόλου των διαταραχών προσωπικότητας (Sanislow, Bartolini & Zoloth, 2012).
Ποια είναι τα κριτήρια για την διάγνωση της αποφευκτικής διαταραχής προσωπικότητας;
Σύμφωνα με το DSM-V (APA, 2013) για να γίνει διάγνωση της αποφευκτικής διαταραχής προσωπικότητας χρειάζεται το άτομο να πληροί τέσσερα (ή περισσότερα) από τα παρακάτω:
- Να αποφεύγει επαγγελματικές δραστηριότητες που περιλαμβάνουν σημαντική διαπροσωπική επαφή, εξαιτίας φόβων κριτικής, αποδοκιμασίας ή απόρριψης.
- Να είναι απρόθυμο να συσχετιστεί με ανθρώπους, εκτός εάν έχει την βεβαιότητα ότι θα γίνει αρεστό.
- Να περιορίζει τις στενές φιλίες εξαιτίας του φόβου ότι θα ντροπιαστεί ή θα γελοιοποιηθεί.
- Να ασχολείται έντονα με το ότι θα υποστεί κριτική ή απόρριψη σε κοινωνικές καταστάσεις.
- Να είναι ανεσταλμένο σε νέες διαπροσωπικές καταστάσεις εξαιτίας αισθημάτων ανεπάρκειας.
- Να θεωρεί τον εαυτό του κοινωνικά ανόητο, προσωπικά μη ελκυστικό και κατώτερο από τους άλλους.
- Να είναι ασυνήθιστα απρόθυμο να διακινδυνεύσει προσωπικά ή να συμμετάσχει σε νέες δραστηριότητες, επειδή είναι δυνατόν να φανερώσουν την αμηχανία του.
Με ποιες άλλες διαταραχές παρουσιάζει συννοσηρότητα η ΑΔΠ;
Η ΑΔΠ παρουσιάζει συννοσηρότητα με τις αγχώδεις διαταραχές και συνηθέστερα με την διαταραχή κοινωνικού άγχους. Σε μελέτες κοινοτικού πλαισίου (Cox et al., 2009) βρέθηκε ότι τα 2/3 των ατόμων με ΑΔΠ δεν πληρούσαν σταθερά κριτήρια ώστε να τεθεί και η διάγνωση της διαταραχής κοινωνικού άγχους. Η ΑΔΠ παρουσιάζει επίσης συννοσηρότητα με καταθλιπτικές διαταραχές και διαταραχές χρήσης ουσίας ενώ έχει βρεθεί να σχετίζεται με αυξημένες πιθανότητες αυτοκτονικού ιδεασμού και αποπειρών αυτοκτονίας. Επιπλέον, έχει βρεθεί ότι η ύπαρξη ΑΔΠ σε συνδυασμό με την κλινική τελειοθηρία αυξάνει τον κίνδυνο επιλόχειας κατάθλιψης ενώ κατά την περίοδο της κύησης αναμένονται αυξημένα επίπεδα άγχους και κατάθλιψης. Η ΑΔΠ εμφανίζει υψηλά ποσοστά σε ασθενείς με ψυχογενή ανορεξία και διαταραχή υπερφαγίας. Η συννοσηρότητα με διαταραχές προσωπικότητας της είναι επίσης συχνή με συνηθέστερες τις διαταραχές προσωπικότητας της ομάδας Γ΄ (εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή προσωπικότητας) (Lampe & Malhi, 2018). Αξίζει να αναφέρουμε ότι η φαρμακευτική αγωγή μπορεί να βοηθήσει τα άτομα να μειώσουν τα συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης και σε πολλές περιπτώσεις ο συνδυασμός της με την ψυχοθεραπεία κρίνεται ως η αποτελεσματικότερη μορφή θεραπείας.
Ντροπαλότητα, κοινωνικό άγχος ή αποφευκτική διαταραχή προσωπικότητας;
Για να κατανοήσουμε τις διαφορές ανάμεσα σε αυτά τα τρία χρειάζεται να φανταστούμε μια νοητή γραμμή. Στο ένα άκρο βρίσκεται η ντροπαλότητα, στην μέση το κοινωνικό άγχος και στο άλλο άκρο η ΑΔΠ. Η ντροπαλότητα είναι ένα φυσιολογικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας και δεν είναι από μόνη της παθολογική. Τα άτομα με διαταραχή κοινωνικού άγχους παρά το γεγονός ότι αγχώνονται στις κοινωνικές συνδιαλλαγές, συνήθως έχουν στο κύκλο τους κάποια άτομα με τα οποία είναι άνετα και με τα οποία μπορούν να σχετίζονται χωρίς να βιώνουν άγχος. Αντιθέτως, τα άτομα με ΑΔΠ παρουσιάζουν άγχος σε όλες σχεδόν τις συνδιαλλαγές, φοβούνται και αναμένουν την αρνητική αξιολόγηση καθώς και την απόρριψη. Συνεπώς παρουσιάζουν πιο εκτεταμένα μοτίβα αποφυγών προκειμένου να απαλύνουν το άγχος τους. (Σούρλα, 2020).
Η κατανόηση της ΑΔΠ σύμφωνα με το γνωσιακό συμπεριφορικό μοντέλο.
-Τι πρώιμες εμπειρίες είχαν σαν παιδιά;
Ως παιδιά και ενήλικες είχαν στον κύκλο τους σημαντικούς άλλους (γονείς, δασκάλους, αδέρφια, φίλους, γείτονες) οι οποίοι ήταν εξαιρετικά επικριτικοί και απορριπτικοί προς αυτούς. Ακόμη μπορεί να είχαν υποστεί σχολικό εκφοβισμό. Συνεπώς οι πυρηνικές πεποιθήσεις που ανέπτυξαν για τον εαυτό και τον κόσμο είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης με τα άτομα αυτά. Οι πυρηνικές πεποιθήσεις που ανέπτυξαν ενισχύθηκαν με τον χρόνο καθώς από την μια πλευρά νοηματοδοτούσαν αρνητικά διάφορες εμπειρίες και από την άλλη απωθούσαν θετικά μηνύματα και εμπειρίες που έρχονταν σε αντίθεση με τις πυρηνικές τους πεποιθήσεις (Beck, Freeman & Davis, 2004).
-Τι πιστεύουν για τον εαυτό τους, τον κόσμο και τον μέλλον;
Οι αποφευκτικοί ασθενείς έχουν διάφορες άκαμπτες δυσλειτουργικές πεποιθήσεις, οι οποίες δυσχεραίνουν την κοινωνική τους λειτουργικότητα. Επειδή βλέπουν τον εαυτό τους ως κοινωνικά, επαγγελματικά ή και ακαδημαϊκά ανεπαρκή σκέφτονται ως εξής: «Είμαι ανεπαρκής», «Είμαι ελαττωματικός», «Είμαι διαφορετικός», «Είμαι περίεργος» «Δεν ταιριάζω με κανέναν», «Κανείς δεν με αγαπάει». Βλέπουν τους άλλους ως επικριτικούς, απορριπτικούς, επικίνδυνους ή και αδιάφορους και συνεπώς σκέφτονται «Οι άλλοι θα με κρίνουν και θα με απορρίψουν», «Οι άλλοι δεν ενδιαφέρονται για μένα». Όσον αφορά το μέλλον σκέφτονται ότι «θα φέρει απόρριψη, ότι θα είναι μοναχικό, δυσοίωνο». (Beck, Freeman & Davis, 2004).
-Για ποιο λόγο αποφεύγουν;
Επειδή φοβούνται λανθασμένα ότι οι άλλοι θα τους απορρίψουν και ότι δεν θα αντέξουν το δυσφορικό αυτό συναίσθημα τα άτομα με ΑΔΠ αποφεύγουν τις κοινωνικές καταστάσεις και την δημιουργία στενών δεσμών (π.χ. δεν θα πάω στην συνάντηση των συναδέλφων μου γιατί θα με κοροϊδέψουν αφού φαίνομαι χαζός και δεν έχω τι να συζητήσω). Εκτός από την κοινωνική αποφυγή οι ασθενείς με ΑΔΠ παρουσιάζουν γνωσιακή, συναισθηματική και συμπεριφορική αποφυγή. Συχνά αποφεύγουν να σκέφτονται ζητήματα που τους δημιουργούν δυσφορία και συμπεριφέρονται με τρόπο που ενισχύει αυτή την αποφυγή (π.χ. αποφεύγω να διαφωνήσω με την σύντροφο μου ότι θέλω γιατί θα θυμώσει και θα με εγκαταλείψει).
Η ανοχή τους στην δυσφορία είναι χαμηλή και για αυτό κάνουν κάτι για να αποσπάσουν την προσοχή τους και να νιώσουν καλύτερα (π.χ. ανοίγουν την τηλεόραση, παίρνουν κάτι να διαβάσουν). Αυτή η γνωστική και συμπεριφορική αποφυγή ενισχύεται από την μείωση της δυσφορίας και στην συνέχεια εδραιώνεται και γίνεται αυτόματα. Δεν αναγνωρίζουν το μοτίβο των αποφυγών τους και συχνά επικρίνουν τον εαυτό τους ως «Είμαι τεμπέλης», γεγονός που ενισχύει ακόμη περισσότερο τις πεποιθήσεις ανεπάρκειας που έχουν για τον εαυτό τους. (Beck, Freeman & Davis, 2004).
Η Γνωσιακή συμπεριφορική ψυχοθεραπεία στην ΑΔΠ.
H Γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία (ΓΣΘ) έχει φανεί αποτελεσματική για την ΑΔΠ καθώς μπορεί να βοηθήσει στην διόρθωση των δυσλειτουργικών στάσεων και πεποιθήσεων. Τεχνικές εκπαίδευσης κοινωνικών δεξιοτήτων, συναισθηματικής απευαισθητοποίησης και αυτοπαρατήρησης μπορεί να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση των αγχωδών συμπτωμάτων της κατάθλιψης και στην δημιουργία και ενδυνάμωση των υπαρχουσών σχέσεων τους. Ακόμη μαθαίνουν να συνδέουν τις αρνητικές σκέψεις που κάνουν με τα συναισθήματά τους και κατανοούν το αποφευκτικό μοτίβο τους ώστε να παρεμβαίνουν και να το σταματούν. Η ΓΣΘ βοηθά τα άτομα με ΑΔΠ να ξεπεράσουν το κοινωνικό άγχος, να δείξουν εμπιστοσύνη στους άλλους και να δεσμευτούν στις σχέσεις. Παράλληλα τους επιτρέπει να αξιολογήσουν αν η άποψη που έχουν για τον εαυτό τους ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, να συνειδητοποιήσουν τα ταλέντα και τις ικανότητές τους. Τέλος, στόχος της ΓΣΘ είναι τα άτομα αυτά να αναπτύξουν ανεμελιά, διάθεση για παιχνίδι και πειραματισμό, πράγματα που στερήθηκαν ως παιδιά.
Κριτική ανάλυση των ερευνών πάνω στην αποτελεσματικότητα της ΓΣΘ στην συγκεκριμένη διαταραχή.
Παρά τον υψηλό επιπολασμό της διαταραχής και την σοβαρή δυσλειτουργία που προκαλεί στην ζωή των ατόμων, οι κλινικές μελέτες που έχουν γίνει για να αξιολογήσουν την αποτελεσματικότητα των μοντέλων ψυχοθεραπείας παραμένουν περιορισμένες στον αριθμό. Ο Alden (1989) εξέτασε την αποτελεσματικότητα ομαδικού γνωσιακού συμπεριφορικού προγράμματος ψυχοθεραπείας διάρκειας 10 εβδομάδων σε άτομα με ΑΔΠ. Διαπίστωσε ότι όσοι ολοκλήρωσαν το πρόγραμμα ψυχοθεραπείας παρουσίασαν σημαντικά μεγαλύτερη βελτίωση σε σύγκριση με τα άτομα της λίστας αναμονής. Συγκεκριμένα παρατηρήθηκε μείωση των επιπέδων κοινωνικού άγχους και αύξηση των επιπέδων ικανοποίησης από τις κοινωνικές δεξιότητες. Έρευνα του Emmelkamp και των συνεργατών του (2006) που συνέκρινε την αποτελεσματικότητα της ατομικής γνωσιακής συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας με την βραχεία ατομική ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία σε άτομα με ΑΔΠ ανέδειξε σημαντικά μεγαλύτερη βελτίωση στα άτομα που έλαβαν ΓΣΘ.
Στην πιλοτική έρευνα των Rees & Pritchard (2015), συμμετείχαν δύο ασθενείς με διάγνωση ΑΔΠ οι οποίοι εντάχθηκαν σε πρόγραμμα βραχείας γνωσιακής συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας διάρκειας 12 εβδομάδων. Στο follow up παρατηρήθηκε μείωση των συμπτωμάτων της ΑΔΠ και συγκεκριμένα μείωση της συναισθηματικής δυσφορίας και αύξηση των επιπέδων ικανοποίησης από την ζωή . Τα αποτελέσματα αυτά υποδηλώνουν ότι η βραχεία γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία μπορεί να είναι αποτελεσματική για άτομα με ΑΔΠ ωστόσο απαιτούνται περαιτέρω μελέτες με μεγαλύτερα δείγματα.
Πηγή πρώτης δημοσίευσης: psychology.gr – Η Πύλη της Ψυχολογίας
Βιβλιογραφία
Σούρλα, Α. (2020). Διαταραχές προσωπικότητας και νέα δεδομένα.
Alden, L. (1989). Short-term structured treatment for avoidant personality disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 57, 756 –764.
Beck, A. T., Davis, D. D., & Freeman, A. (Eds.). (2015). Cognitive therapy of personality disorders. Guilford Publications.
Cox, B. J., Pagura, J., Stein, M. B., & Sareen, J. (2009). The relationship between generalized social phobia and avoidant personality disorder in a national mental health survey. Depression and anxiety, 26(4), 354-362.
Emmelkamp, P. M., Benner, A., Kuipers, A., Feiertag, G. A., Koster, H. C., & Van Apeldoorn, F. J. (2006). Comparison of brief dynamic and cognitive-behavioural therapies in avoidant personality disorder. The British Journal of Psychiatry, 189, 60 – 64.
Lampe, L., & Malhi, G. S. (2018). Avoidant personality disorder: current insights. Psychology research and behavior management, 55-66.
Rees, C. S., & Pritchard, R. (2015). Brief cognitive therapy for avoidant personality disorder. Psychotherapy, 52(1), 45.
Sanislow, C. A., Bartolini, E. E., & Zoloth, E. C. (2012). Avoidant personality disorder. Encyclopedia of human behavior, 2, 257-66.
